تصحیح کتاب مقصدالاقصی تألیف عزیزالدین نسفی

کتاب «مقصدالاقصی» نوشته ی عزیز الدّین نسفی عارف، دانشمند و نظریه پرداز سده ی 7 هجری است. این زمان مقارن است با حمله مغولان به ایران، و به تبع آن آغاز انحطاط نثر فارسی و رواج تاریخ نویسی، خطاطی، مینیاتور،تذهیب و معماری در ایران. یکی از ویژگی های این دوره عدم تحقیق و تتبع و غلبه ی مداهنه و مدح است. سه کتاب با این عنوان «مقصدالاقصی» وجود دارد که یکی متعلّق است به دهداری، دیگری متعلّق است به اندرسفانی و سومی به نسفی تعلّق دارد. از جمله خصوصیّات نثر «مقصد الاقصی» سادگی و روانی آن است. در این کتاب مسائل و مطالب بسیار عمیق وظریف به شکل کاملا ساده و قابل فهم بیان شده است. کتاب «مقصدالاقصی» در موضوعات عرفان و شناخت ذات و صفات و افعال خداوند و ولایت و نبوّت و ظاهر و باطن انسان و مبداء و معاد و سیر و سلوک نگاشته شده است . انگیزه ی عزیزالدّین از تألیف این کتاب چنان که خود در آغاز کتاب بیان می کند، «اجابت درخواست جماعت درویشان مبنی بر نوشتن کتابی در معرفت ذات و صفات خدای تعالی و افعال او و در معرفت ولایت و نبوت و در معرفت ظاهر و باطن انسان و در معرفت مبداء و معاد انسان و چیستی صحبت و ترک و سلوک و بیان این که رونده کیست و راه چیست و منزل چند است و مقصد کدام است و شریعت و طریقت و حقیقت کدام است و حق چیست» ، بوده است. این کتاب به دلیل دارا بودن اصطلاحات عرفانی بسیار و شرح و توضیحی که در مورد آن اصطلاحات داده شده است، در تاریخچه و سیر عرفان و تصوف در ایران بسیار حایز اهمیت است. نسخه ای که اساس کار تصحیح و تحقیق در این پایان نامه قرار است، (نسخه کتابخانه ی پاریس) است که توسط قاسم بن حاجی بک بن یوسف القصاب درقرن 9 (883 ه.ق )، یعنی دوره تیموریان (871 تا 904 ه.ق ) استنساخ شده است . نثر این دوره میانه (بین نثر ساده و فنی) است. • نسخ مورد استفاده: نسخه ی کتابخانه ملی ((بادلیان)) آکسفورد که به تاریخ پایان شوال 850 در شهر برسا نوشته شده و فیلم آن در دانشگاه تهران با شماره ی 876 موجود است. نسخه ی کتاب خانه ((پاریس)) که به تاریخ 883 نوشته شده و فیلم آن در دانشگاه تهران با شماره ی 753 موجود است. نسخه ی کتابخانه ی ((اونیورسیته)) که به تاریخ 980 است و فیلم آن در دانشگاه تهران با شماره ی 234 موجود است. این سه نسخه از دیگر نسخ موجود و قابل دسترس، قدیمی تر بوده که نسخه ی پاریس به دلیل خواناتر بودن نسبت به نسخه بادلیان و قدیمی تر بودن نسبت به نسخه ی اونیورسیته، به عنوان نسخه ی اصل و اساس قرار گرفته و با دو نسخه ی دیگر مقابله شده است و موارد اختلاف در پاورقی ذکر شده و در مواردی که کلمه ی مناسب تری در آن نسخ یافته شده با کلمه ی متن اساس عوض شده است و در پاورقی کلمه ی متن اساس ذکر گردیده است. نسخه ی پاریس فاقد هر گونه حواشی و زیر نویس است اما در حواشی دو نسخه ی دیگر مطالبی نوشته شده است. لازم به ذکر است که از میان این سه نسخه، نسخه ی (اونیورسیته) به دلیل خواناتر بودن و ضبط صحیح تر لغات و افتادگی کمتر جملات و کلمات نسبت به دو نسخه ی دیگر رجحان دارد. در متن حاضر برای نشان دادن نسخه ی (اونیورسیته) از کلمه ی اختصاری (( او))، برای نشان دادن نسخه ی (بادلیان) ازکلمه اختصاری ((باد)) و برای نشان دادن نسخه ی (پاریس) از (( اصل متن)) استفاده شده است.